امام صادق(علیه السلام) در حدیثی بدون واسطه از پیامبر نقل می کند، فرمود:«جبرائیل بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شد،عرضه داشت: ای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خدای تعالی مرا همراه با هدیه ای برای تو فرستاد که به احدی قبل از تو نداد.رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند:آن هدیه چیست؟

جبرئیل عرضه داشت:آن هدیه صبراست و بهتر از آن.                     پرسیدم بهتر از صبر چیست؟

گفت:قناعت و بهتر از قناعت را نیز آورده ام.                               پرسیدم:بهتر ازقناعت چیست؟

گفت:رضایت و بهتر از آن.                                                    پرسیدم:بهتر از آن چیست؟

عرضه داشت:زهد و بهتر از آن.                                              پرسیدم:بهتر از زهد چیست؟

عرضه داشت:اخلاص و بهتر از آن.                                         پرسیدم:بهتر از آن چیست؟

عرضه داشت:یقین و بهتر ازآن.                                              پرسیدم:آن چیست؟

عرضه داشت:بازگشت همه به توکل بر خداست.                           پرسیدم:ای جبرئیل تفسیر توکل بر خدا چیست؟

عرضه داشت:علم به این که مخلوق نه ضرری می رساندو نه نفعی می بخشد و نه می تواند منع کند و این که بنده، از مخلوق ها مأیوس شود و وقتی بنده اینگونه شد برای هیچکس جز خدا کار نمی کند و قلبش منحرف نمی شود و جز از خدا نمی هراسد و به احدی غیر از خدا طمع نمی کند.

این معنای توکل است.

فرمود: گفتم جبرئیل! تفسیر صبر چیست؟

عرضه داشت: در سختی صبر کند، چنانکه در بی نیازی(آسانی) صبر میکند و در تنگدستی صبر کند، چنانکه در بی نیازی صبر می کند و در سختی صبر کند، چنانکه در عافیت صبر میکند و در بلاهایی که به او میرسد در نزد مخلوق از خالقش شکایت نکند.

گفتم: پس تفسیر قناعت چیست؟

عرضه داشت:آنچه از دنیا به او می رسد قانع باشد. با کم قانع شود و برای اندک شکرگزار باشد.

گفتم:پس تفسیر رضا چیست؟

گفت: طوری رضا باشد که برآقای خود خشمناک نمی شود، چه دنیا به او برسد و یا نرسد، نفسش با عمل اندک راضی نشود.

گفتم: ای جبرئیل تفسیر زهد چیست؟

عرضه داشت: زاهد آنچه را که خالقش دوست دارد، دوست می دارد و آنچه را که خالقش دشمن دارد، دشمن می دارد؛ از حلال دنیا کناره میگیرد و به حرامش توجهی ندارد، زیرا حلال دنیا حساب دارد و حرامش عقاب؛ و به همه مسلمانان رحم می کند، چنانکه به خود رحم می نماید و از کلام در اموری که به کارش نمی خورد دوری می جوید، چنانکه از حرام دوری می کند و از پر خوری می پرهیزد چنانکه از مردار بسیار بدبو دوری میکند و از متاع دنیا و زینت آن آن دوری می جوید، چنانکه از آتش دوری می جوید و آرزوهای خود را کوتاه می کند و مرگش پیش چشمانش می باشد.

گفتم: ای جبرئیل! تفسیر اخلاص چیست؟

عرضه داشت:مخلص آن است که از مردم چیزی نخواهد تا آنکه خود بیابد و وقتی یافت راضی می شود و وقتی در نزد او چیزی باقی می ماند آن را به خاطر خدا می بخشد؛ سپس اگراز مخلوق نخواهد پس عبودیت الهی را اقرار کرده و وقتی یافت و راضی شد، پس او از خدا راضی است و خدای تبارک و تعالی از او راضی است و وقتی خدای تعالی به او عطا کرد، پس شایسته آن بود.

گفتم:پس تفسیر یقین چیست؟

عرضه داشت:شخص با یقین کسی است که طوری برای خدا کار می کند مثل اینکه او را می بیند و اگر او خدا را نمی بیند خدا اورا می بیند و یقینا می داند که اگر چیزی به او رسید نمی توانست نرسد و اگر چیزی به او نرسید نمی توانست به او برسد و همه اینها شاخه های توکل و راه های زهد اند.

خدای تو را رحمت کند، به زیبایی این حدیث نگاه کن و به فواید آن بنگر و فرمود:« صبر و قناعت و رضا و زهد اخلاص و یقین از امور منشعب از توکل هستند.»

و همین مدح، توکل را کافی است.

سپس در تعریف توکل فرمود:« مخلوق نه ضرری می رساند و نه نفع می دهد و نه می بخشد و نه می تواند مننع کند و متوکل از مردم مأیوس است.»

کتاب آداب راز ونیاز به درگاه بی نیاز